Phân loại, đặc điểm nghệ thuật và giá trị của dân ca Trung Quốc (phần 3)
III. Phân loại dân ca Trung Quốc
Dân ca Trung Quốc có nhiều cách phân loại. Phân loại dựa vào hình thức thể tài, đại thể gồm 03 loại lớn: dô hò (gồm hò vận chuyển, hò chèo thuyền, v.v.), sơn ca (gồm sơn ca nói chung, sơn ca phóng mục, sơn ca điền ương, v.v.), tiểu điệu (gồm dao khúc, thời điệu, phong tục nghi thức ca khúc, vũ ca, v.v.) . Một số học giả phân tỉ mỉ hơn gồm dô hò, sơn ca, mục ca, điền ương ca, thuyền ca, đồng dao, tiểu điệu, phong tục nghi thức ca, v.v.. Cách phân loại thể tài có lợi cho việc nhận biết và nghiên cứu các vấn đề về mối quan hệ giữa dân ca và đời sống nhân dân, công dụng xã hội của dân ca và phương pháp biểu hiện âm nhạc.
Phân loại dựa vào sắc thái phong cách dân tộc và khu vực. Trung Quốc có 56 dân tộc, do có sự khác biệt lớn về truyền thống lịch sử, đặc điểm ngôn ngữ, phong tục, v.v. giữa các dân tộc, làm cho sắc thái phong cách dân ca các dân tộc có khoảng cách rất lớn. Một số dân tộc có số dân tương đối lớn, cư trú trên khu vực rộng lớn như các tộc Hán, Mông Cổ, Tạng, Choang, Duy Ngô Nhĩ, v.v.. Còn có thể phân chia căn cứ vào đặc trưng âm nhạc của dân ca ở những địa phương khác nhau, như dân ca tộc Hán đại thể có thể phân thành 8 vùng sắc thái: Tây Bắc, Hoa Bắc, Đông Bắc, Tây Nam, Giang Triết, Mân Việt Đài, Tương Ngạc, Giang Hoài, trong đó 03 khu vực đầu thuộc về phương Bắc, khu vực thứ tư đến thứ sáu thuộc phương Nam, khu vực thứ bảy thứ tám thuộc vùng quá độ Nam Bắc. Cũng có trường hợp phân vùng Nam và vùng quá độ thành 04 khu vực Vân Quế Kiềm, Xuyên Tương Ngạc, Giang Triết, Mân Việt Đài. Cách phân không thống nhất, mỗi cách có căn cứ riêng.
Phương pháp phân loại theo sắc thái phong cách giúp cho việc nhận thức và nghiên cứu các vấn đề về sắc thái phong cách dân ca, mối quan hệ giữa âm nhạc và dân tục. Phân loại dựa vào nội dung đề tài giúp nhận thức và nghiên cứu các vấn đề về mối quan hệ giữa nội dung và hình thức dân ca. Ngoài ra, còn có cách phân loại căn cứ vào thời kỳ phát triển lịch sử, hoặc đưa ra một nhu cầu nghiên cứu chuyên đề nào đó và thực hiện cách phân loại đặc biệt.
IV. Đặc điểm nghệ thuật của dân ca Trung Quốc
1. Sự kết hợp cao giữa thi và nhạc
Nhìn từ góc độ thơ, dân ca có đặc điểm gắn bó chặt chẽ với cuộc sống nhân dân, chủ đề rõ ràng, hình tượng sáng rõ, tình cảm chân thành. Ca từ của dân ca ngắn gọn, thông tục dễ hiểu, thuộc thể ca dao. Hình thức câu nói chung chỉnh tề, gieo vần, bằng trắc không nghiêm, câu bảy chữ là nhiều nhất, còn có hình thức câu khác. Về mặt kết cấu, nhiều nhất là thể hai câu và bốn câu. Tác giả dân ca thường dùng các thủ pháp tỷ dụ, tỷ hứng, so sánh, khoa trương, tự sự, v.v. trong những bài ca với số câu ngắn gọn này, khiến cho tư tưởng chủ thể được thể hiện rõ ràng nổi bật. Ví dụ như Khổ ma thái ví với số phận khổ của người thiếu nữ lấy chồng xa. Trong khúc ca Nông phu oán, Trường công điệu dùng lối so sánh phú bần. Chủ đề tình yêu thể hiện tình cảnh giao hòa, tính cách nhân vật rõ ràng, tình cảm tinh tế .
2. Biểu đạt thế giới nội tâm phong phú
Dân ca dùng kết cấu ngắn, ngôn ngữ âm nhạc cô đọng súc tích, dùng yếu tố âm nhạc biểu đạt tình cảm tư tưởng sâu sắc. Dân ca Thành tường thượng bão mã diễn đạt sâu sắc tình cảm nhớ quê hương của người phiêu bạt; Tẩu tây khẩu bày tỏ tình lưu luyến, thảm thiết vì sinh ly tử biệt trong nhân gian, “mục ca” phơi bày hình ảnh thảo nguyên mênh mông bát ngát, xanh tươi.
3. Có tính truyền miệng, tính tập thể, tính ngẫu hứng và tính biến dị
Dân ca là kết tinh trí tuệ của tập thể quần chúng. Trong quá trình truyền từ đời này sang đời khác, từ nơi này sang nơi khác, thời kỳ (hoặc thời gian) khác nhau, người hát khác nhau, ở địa phương khác nhau, thường theo yêu cầu cá nhân, lấy một bài dân ca sẵn có nào đó làm bản gốc, sau đó thêm từ một cách ngẫu hứng, thấy gì ca đó, nghĩ gì ca nấy, đây chính là tính ngẫu hứng trong dân ca và sáng tác dân ca. Đồng thời với soạn từ mang tính ngẫu hứng, điệu khúc dân ca tất nhiên cũng có biến dị, cho nên xuất hiện hiện tượng một bài dân ca có nhiều biến thể, như Mạnh Khương Nữ, Tiên hoa điệu, v.v. biến thể ở khắp giang nam bắc, cũng xuất hiện hiện tượng một vùng nào đó có vài điệu khúc điển hình và âm điệu đặc trưng.
V. Giá trị của dân ca
1. Dân ca có giá trị nghiên cứu nhân văn
Dân ca là một trong những thể tài quan trọng của nhạc dân tộc, nó trực tiếp phản ánh lịch sử, xã hội, lao động, phong thổ nhân tình, tình yêu hôn nhân, cuộc sống đời thường của một dân tộc. Là người bạn thân thiết trong cuộc sống nhân dân, là trợ thủ trong lao động, là vũ khí trong đấu tranh xã hội, là công cụ trong thể hiện tình cảm, truyền bá tri thức, vui chơi, cũng là tư liệu quý báu để hiểu về lịch sử, xã hội, dân phong dân tục của một dân tộc, có giá trị nghiên cứu nhân văn.
2. Dân ca là cơ sở của âm nhạc dân tộc
Trong lịch sử phát triển văn hóa âm nhạc Trung Quốc, dân ca được hình thành sớm nhất. Trong sự hình thành và phát triển của các thể tài nhạc truyền thống khác, dân ca tỏ ra có tác dụng tích cực, có rất nhiều loại ca vũ, khúc nghệ, hý khúc và nhạc dân tộc trực tiếp hoặc gián tiếp phát triển trên cơ sở dân ca, như ca vũ Hoa đăng, Hoa đăng hý, Hoa cổ hý ở các địa phương, đa số các loại trong cầm thư, tạp khúc. Dân ca cũng có ảnh hưởng tích cực đến nhạc văn nhân, nhạc cung đình, nhạc tôn giáo.
3. Dân ca có ảnh hưởng đến âm nhạc chuyên nghiệp
Trong lịch sử, dân ca đã từng bồi dưỡng các văn nhân, nhạc gia và nghệ nhân chuyên nghiệp, ngày nay vẫn là nguồn không thể thiếu đối với các nhà tạo khúc. Từ “Ngũ tứ” về sau, nhiều tác phẩm kinh điển của các nhạc gia ưu tú đều hấp thu dinh dưỡng từ dân ca. Ca kịch mang phong cách dân ca càng không thể tách rời khỏi dân ca: chủ đề Bạch Mao Nữ là lấy từ Tiểu bạch thái dân ca Hà Bắc, Thanh dương truyện, Kiểm mạch căn dân ca Sơn Tây. Băng sơn thượng đích lai khách của nhà sáng tác nhạc điện ảnh Lôi Chấn Bang đã vận dụng một cách thành công điệu khúc dân gian Cổ lệ biệt tháp của dân tộc Ta-gích.
VI. Mối quan hệ giữa dân ca và nhạc dân gian khác
Dân ca là bộ phận cấu thành quan trọng của nhạc dân gian dân tộc truyền thống Trung Quốc, cũng là cơ sở của các loại nhạc dân tộc khác (nhạc ca vũ dân gian, nhạc khúc nghệ, nhạc hý khúc, khí nhạc dân tộc).
Nhạc ca vũ dân gian đa số là từ dân ca, có không ít ca vũ ngày nay còn lưu truyền hình thức ca khúc dân gian như Phong dương hoa cổ ở An Huy, Qua tử nhân điệu ở Hồ Bắc (còn gọi là Long thuyền điệu), v.v.. Có những bài dân ca tuy được gia công sơ bộ, có đặc điểm vũ đạo nào đó hoặc tính tình tiết của nhạc khúc nghệ, nhưng vẫn có thể thấy được mối quan hệ chặt chẽ giữa nó và dân ca nguyên gốc, như Tẩu tây khẩu trong nhị nhân đài Mông Cổ, Sơn Tây, Song xuyên điệu trong hoa cổ hý Hồ Nam, v.v..
Loại khúc thể liên khúc trong nhạc khúc nghệ, như Đơn huyền khúc tử, Nam Dương cổ tử khúc, Tứ Xuyên thanh âm, … đều là những tiểu khúc thời điệu /时调 lưu hành ở phương bắc từ thời Tống Nguyên đến Minh Thanh. Ca khúc chủ đề Thiên Tân thời điệu, Dương Châu Thanh khúc, Hồ Nam tơ huyền đa số từ dân ca lưu hành trong dân gian được yêu thích ở các địa phương .
Khí nhạc dân tộc càng có mối quan hệ mật thiết với dân ca. Dân ca giúp cho bán tấu khí nhạc có sức biểu hiện phong phú, khí nhạc hấp thu yếu tố hoàn luật mà phát triển thêm. Có những khúc khí nhạc trực tiếp thừa kế điệu khúc của dân ca, như rất nhiều khúc trong “xuy ca” vùng Hà Bắc, Đông Bắc.
Ngược lại, các loại nhạc dân gian khác cũng có ảnh hưởng tích cực đến dân ca, như sau khi hý khúc, khúc nghệ hình thành, kỹ thuật biên khúc, diễn xướng của nó đạt được sự phát triển chuyên nghiệp hóa, kết cấu khúc, điệu, tiết có quy phạm hơn, điều này có tác dụng rất lớn đến việc mở rộng nội dung đề tài của dân ca, làm phong phú nghệ thuật thể hiện của dân ca, đề cao sức thể hiện của dân ca.
Phần 1: Quỹ tích phát triển của dân ca Trung Quốc
Phần 2: Sự phân bố của dân ca Trung Quốc